Studi Komparatif Tentang Kriteria Debu Tayamum Menurut Mazhab Maliki dan Mazhab Hambali
A Comparative Study on the Criteria of Tayamum Dust According to the Maliki and Hambali Mazhabs
DOI:
https://doi.org/10.36701/muntaqa.v1i2.2461Keywords:
Comparative Study, Criteria of Dust, Tayamum, Mazhab Maliki, Mazhab HambaliAbstract
Tayammum is a form of ritual purification prescribed in Islamic law as a concession (rukhsah) when water is unavailable or its use is restricted. However, scholarly differences arise concerning the interpretation of the term ṣaʿīd mentioned in the context of tayammum, particularly between the Mālikī and Ḥanbalī schools. This library-based study employs normative and comparative approaches to examine the criteria for tayammum dust according to both madhhabs, the legal reasoning (istinbāṭ) they employ, and the practical implications in daily life. The study finds that the Mālikī madhhab adopts a more lenient interpretation, permitting the use of any pure substance originating from the earth's surface—such as stones or chalk—without requiring dust to adhere to the hands. In contrast, the Ḥanbalī madhhab maintains a stricter position, requiring fine, pure dust that clings to the hands. Both schools base their rulings on the Qur’an and Sunnah, but differ in interpreting the word ṣaʿīd: the Mālikīs understand it broadly as any earthly surface, while the Ḥanbalīs restrict it to dust-bearing surfaces with visible adherence. These differing interpretations lead to practical variations, where the Mālikī approach allows greater flexibility in tayammum practice, whereas the Ḥanbalī perspective imposes more stringent conditions. This study contributes to the academic field of Islamic jurisprudence by providing a comparative analysis that can serve as a foundation for further research.
Downloads
References
Al-Qur’an dan Terjemahnya
Buku
‘Ajī, Muḥammad Rawwās Qal. Muʿjam Lughah al-Fuqahā. Cet: II; t.t: Dār al-Nafāʾis li-al-Ṭibāʿah wa-al-Nashr wa-al-Tawzī’, 1408 H/1988 M.
‘Āl, Ismāil Sālim ‘Abdu. Al-Muṣṭalaḥāti al-Fiqhiyyati Fil Mażāhib al-‘Arba’a. Cet: 1; Makkah al-Mukarramah: Maktabah al-Asadī, 1429 H/2008 M.
Ali, Zainuddin. Metode Penelitian Hukum. Jakarta: Sinar Grafika, 2009.
Bahūtī, Manṣūr bin Yūnus. al-Rauḍ al-Murbi ‘Syarḥ Zād al-Mustaqni'. Cet. I; Beirut: Mu’assasat al-Risālah, 1417 H/1996 M.
Al-Baihaqī, Abū Bakr Aḥmad bin al-Ḥusaīn bin ʿAlī. al-Sunan al-Kubrā. Juz 1. Cet: III; Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah, 1424 H/2003 M.
Al-Bar, Abū ‘Umar Yūsuf bin ‘Abdullāh bin Muḥammad bin ‘Abdu. Al-Intiqā Fī Faḍā al-Ṡalāṡa al-Aimmah al-Fuqaḥa Mālik Wa Syafi’I, wa Abi Ḥanifah. Juz 1. Beirut: Dār al-Kutūb al-‘Ilmiyyah, t.th.
Al-Bar, Abū ‘Umar Yusuf bin ‘Abdullah bin Muḥammad bin ‘Abdu. Al-Kāfī fī Fiqhu Ahlu al-Madīnah. Juz 1. Cet: II; Riyaḍ: Maktabah al-Riyaḍ al-Hadīṡah, 1400 H/1980 M.
Al-Baṣari, Abū al-Fidā Ismā’īl bin ‘Umar bin Katsir al-Qurasyī. Tafsīr Al-Qur’an al-‘Azīm. Juz 1. Cet: II; t.t: Dār Ṭaybah li al-Nasyir wa al-Tawzi', 1420 H/1999 M.
Al-Damīrī, Tāj al-Dīn Bahram bin ‘Abdullah bin ‘abdu al-‘Aziz. Taḥbīr al-Mukhtaṣar wa huwa al-Syarḥ al-Wasaṭ ‘alā Mukhtaṣar Khalīl fi al-Fiqh al-Mālikī. Juz 1. Cet: I; t.t: Markaz Najībawiyy li al-Makhṭūṭāt wa Khidmat al-Turāth, 1434 H/2013 M.
Al-Dimasyqi, Ismail bin ‘Umar bin Katṡīr bin Quraisy. Tafsīr Al-Qur’ān al-‘Aẓim. Cet. II; Riyād: Dār Ṭoyyibah, 1420 H/1999 M.
Faiṣal, Faiṣal bin ‘Abdi al-‘Azis bin. Bustān al-Ahbār Mukhtaṣar Nayl al-Awṭār. Juz 1. Cet.1; Riyaḍ: Dār Isybiliyyah, 1419 H/1998 M.
Al-Ḥāfid, Muḥammad bin Aḥmad bin Muḥammad bin Aḥmad. Bidāyah al-Mujtahid wa Nihāyah al-Muqtaṣid. Cet. I; Qāhiroh: Ibdā’u Lil’i’lāmi wa al-Nasyr, 1441 H/2020 M.
Al-Ḥāfid, Muḥammad bin Aḥmad bin Muḥammad bin Aḥmad. Bidāyah al-Mujtahid wa Nihāyah al-Muqtaṣid. Cet. I; Qāhiroh: Dār al-Hadiṡ, 1425 H/2005 M.
Ḥanbal, Abū ‘Abdullah Aḥmad bin. al-Jāmi' li 'Ulūm al-Imām Aḥmad. Juz 5. Cet: I; Mesir: Dār al-Falāḥ li al-Baḥaṡ al-'Ilmī wa Taḥqīq al-Turāṡ, 1430 H/2009 M.
Al-Ḥanbalī, Abū Muḥammad ‘Abdullah bin Aḥmad bin Muḥammad bin Qudāmah al-Maqdisī al-Jamā‘īlī al-Dimashqī al-Ṣāliḥī. Al-Mugnī. Juz 1. Cet: III; Riyadh: Dar ‘Ālam al-Kutub, 1417 H/1997 M.
Al-Ḥanbalī, Manṣūr bin Yūnus al-Bahūtī. Kasyāf al-Qinā‘ ‘an al-Iqnā‘. Juz 1. Cet: I; Riyaḍ: Wizārat al-ʿAdl fī al-Mamlakah al-ʿArabiyyah as-Suʿūdiyyah, 1421 H/2000 M.
Al-Ḥāzimī, Rāid bin Ḥamdāni bin Ḥumaid. Aḥkām al-Tayammum Dirāsah Fiqhiyyah Muqāranah. al-‘Arabiyyah al- Su’ūdiyyah: Dār al-Ṣumay’ī, 1432 H/2011 M.
Al-Ju’fi, Abū ‘Abdullah Muḥammad bin Ismāil al-Bukhāri. Saḥiḥ al-Bukhāri. Juz 1. Cet: V; Damaskus: Dār Ibnu Kaṡir, 1414 H/1993 M.
Al-Kurmānī, Abū Muḥammad Ḥarb bin ‘Ismāīl bin Khalaf. Masāil Ḥarb bin ‘Ismāīl al-Kurmānī (al-Ṭaharah wa al-Ṣalah). Cet: I; Beirut: Muassasah al-Riyān, 1434H/2013 M.
Al-Madanī, Mālik bin Anas bin Mālik bin ‘Āmir al-Aṣbaḥī. al-Mudawwanah. Juz 1. Cet: I;t.t: Dār al-Kutub al-‘Ilmiyyah, 1415 H/1994 M.
Al-Māliki, ‘Ubaydullah bin al-Ḥusain bin al-Ḥasan Abū al-Qāsim bin al-Jallāb. al-Tafrī’ fi Fiqh al-Imam Mālik bin Anas. Juz 1. Cet: I; Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmiyyah, 1428 H/2007 M.
Al-Mālikī, Abū al-‘Abbās Syihābuddīn Aḥmad bin Idrīs bin ‘Abd al-Raḥmān. al-Żakhīrah. Juz 1. Cet: I; Beirut: Dār al-Garb al-Islāmī, 1413 H/1993 M.
Al-Mālikī, Khalaf bin Abi al-Qāsim Muḥammad al-Azdī al-Qayrawānī, Abū Saʿīd bin al-Barāzaʿī. , Al-Tahżīb fī Ikhtiṣār al-Mudawwanah. Juz 1. Cet: : I; Dubai: Dār al-Buḥūts li al-Dirāsāt al-Islāmiyyah wa Iḥyāʾ al-Turāṡ, 1423 H/ 2002 M.
Al-Mālikī, Muḥammad bin ‘Abdullah Abu Bakr bin al-‘Arabī al-Ma‘āfirī al-Ishbīlī. Aḥkām al-Qur’ān. Juz 2. Cet: III; Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmiyyah, 1424 H/2003.
Al-Maqdisī, Syams al-dīn Abū al-Faraj ‘Abdurrahman bin Muḥammad bin Aḥmad bin Qudāmah. Al-Syarḥ al-Kabīr (al-Matbu‘ ma‘a al-Muqni‘ wa al-Inṣaf). Juz 2. Cet: Cet: I; Qāhirah: Hijr li al-Ṭaba’ah wa al-Nasyir wa al-Tauzī’ wa al-‘I’lān, 1415 H/1995 M.
Al-Miṣri ‘Abdu al-Bāqī bin Yūsuf bin Aḥmad al-Zurqānī. Syarḥ al-Zurqānī ‘alā Mukhtaṣar Khalīl, Juz 1. Cet: I; Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmiyyah, 1422 H/2002 M.
Muḥammad, Muḥammad bin Qāsim bin Muḥammad bin. Fatḥ al-Qarīb al-Mujīb fī Syarḥ Alfāẓ at-Taqrīb. Juz 1. Cet. I; Beirut: Dār Ibn Ḥazm 1425H/2005 M.
Al-Naisābūrī, Abū al-Ḥusain Muslim bin al-Ḥajjāj bin Muslim al-Qusyairī. al-Jāmi’ al-Ṣaḥīḥ Muslim. Juz 1. Turki: Dār al-Ṭibā’ah al-‘Āmirah, 1334 H/1915 M.
Noor, Julianta. Metode Penelitian. Jakarta : Kendana Prenada Media Group, 2018.
Qāsim, ‘Abdu al-Raḥman bin Muḥammad bin. Majmu’ al-Fatāwā. Juz 21. al-Madīnah al-Munawwarah: Majma‘ al-Malik Fahd li-Ṭibā‘ah al-Muṣḥaf al-Sharīf, 1425 H/2004 M.
Al-Qurṭubī, Abu ‘Abdullah Muḥammad bin Aḥmad al-Anṣārī. al-Jāmi’ li al-Aḥkām al-Qur’an. Juz 5. Cet: II; Cairo: Dār al-Kutub al-Miṣriyyah, 1384 H/1964 M.
Al-Sa’dī, ‘Abdu al-Raḥmān bin Nāṣir bin ‘Abdullah. Tafsīr al-Karīm al-Raḥmān fī Tafsīr Kalām al-Mannān. Juz 1. Cet. I; t.t: Mu’assasat al-Risālah, 1420 H/2000 M.
Sugiyono. “Metode Penelitian Kuantitatif, Kualitatif, dan R&D”, Cet. XXVII; Bandung: Alfabeta, 2019).
Sukardi, Metodologi Penelitian Pendidikan Kompotensi dan Prakteknya. Jakarta: Bumi Aksara, 2018.
Al-Ṭabari, Muḥammad bin Jarir. Jami’ al-Bayān ‘an al-Ta’wil Al-Qur’ān. t. Cet; Beirut: Dār al-Fikri, 1405 H/1984 M.
Al-Ṭarīqi, ‘Abdullah bin Abdu al-Muḥsin. Khulaṣa Tārīkh al-Tasrī’. Cet: II; Riyaḍ: t.p, 1432 H/2011 M.
‘Ubayd, al-Ḥājjah Kawkab. Fiqh al-ʿIbādāt ʿalā al-Mazhab al-Mālikī. Juz 1. Cet. I; Damaskus: al-Insyāh, 1406 H/1986 M.
Al-Yaḥṣubī, Abū al-Faḍl al-Qāḍī ‘Iyāḍ bin Mūsā. Tartīb al-Madārik wa Taqrīb al-Masālik. Juz 1. Cet: I; Maghrib: Maṭba‘ah Faḍālah al-Muḥammadiyyah, 1384 H/1965 M.
Al-Żahabī, Syams al-Dīn Muḥammad bin Aḥmad bin ‘Usmān. Siyar ‘A’lām al-Nubalā. Juz 7 Cet: III; t.t: Muassasah al-Risālah, 1405 H/1985 M.
Al-Zahabī, Muḥammad bin Aḥmad bin Usman. Siyatu A’lami al-Nubula. Juz 8. Cet: III; Beirut: Muassasah al- Risalah, 1405 H/ 1985 M.
Jurnal
Adriyani, dkk. “Perkembangan Pemikiran Fiqih Imam Ahmad Bin Hanbal: Konstruksi Metode Ijtihad”, Jurnal Islamic Education 1, no. 2 (2023), h. 57-72.
Andrianto. “Penggunaan Tayamum untuk Melaksanakan Shalat Fardhu di Tempat Pemberhentian Bus dalam Perjalanan Lampung ke Medan Menurut Hukum Islam”, Jurnal Syariah dan Hukum Islam 2, no 2 (2023): h. 62-73.
Azizah, Noor dan Muhammad Purnomo. “Pelaksanaan Wudu Tayamum dan Sholat Pasien di Rumah Sakit”, Jurnal Ilmu Keperawatan 10, no. 2 (2019): h. 303-306.
Kasdi, Abdurrohman. “Menyelami Fiqih Madzhab Maliki (Karakteristik Pemikiran Imam Maliki dalam Memadukan Hadist dan Fikih)”, Jurnal Pemikiran Hukum dan Hukum Islam 8, no. 2 (2017): h. 316-329.
Khatimah, Husnul. “Metode Istinbat Imam Malik”, Jurnal Istidlal 1, no. 1 (2017), h. 29-37.
Nurhikam, Mizan Hadi, dkk., “Status Keabsahan Salat bagi Penderita Ambeien dalam Perspektif Fikih Ibadah (Studi Komparatif Mazhab Mālikiyyah dan Syāfi’iyyah)”, Jurnal Studi Islam dan Bahasa Arab 2, no. 3 (2023), h. 348-369.
Rahman, Rahmat Abd. “Latar Belakang Sosial Lahirnya Mazhab Hambali”, Jurnal Bidang Hukum Islam 1, no. 3 (2020), h. 505-515.
Rakib, Abdur dan Bashori Alwi. “Pemikiran Fiqh Imam Malik bin Anas”, Jurnal Kajian Hukum Islam 6, no. 1 (2022), h. 1-10.
Suhendar, Dede. “Fikih (Fiqh) Air dan Tanah Dalam Taharah (Thaharah) Menurut Perspektif Ilmu Kimia”, Jurnal Istek 10, no. 1 (2017): h. 170-193.
Sulaiman, Husnan dan Rosa Amelia. “Metode Demonstarsi Mata Pelajaran Fiqih Praktik Tayamum”, Jurnal Masagi 1, no. 1 (2022), h. 1-11.
Disertasi, Tesis, dan Skripsi:
Awang, Muhammad Solahuddin bin. “Hukum Penggunaan Debu dalam Tayamum Studi Muqaranah Antara Imam Mālik dan Imam Syafi’i”. Skripsi. Riau Pekan Baru: Fak. Syariah dan Hukum UIN Sultan Syarif Kasim, 2022.
Fakhrurrazi, Agam Mirzan bin. “Media yang Digunakan untuk Tayamum (Studi Analisis Perbandingan Hanafiyah dan Syafi’iyah)”. Skripsi. Darussalam Banda Aceh: Fak. Syariah dan Hukum UIN ar-Raniry, 2020.
Sari, Della Puspita, “Analisis Hukum Penggunaan Tayamum Sebagai Alternatif Mandi Wajib Dalam Perspektif Muhammadiyah”. Skripsi. Makassar: Fak. Agama Islam, Universitas Muhammadiyah, 2024.
Siregar, Hardiansyah. “Kehujjahan Ijma’ Amal Ahlu Madinah Sebagai Sumber Istinbat Hukum Perspektif Imam Malik dan Imam Syafi’I”, Skripsi. Riau Pekan Baru: Fak. Syariah dan Hukum, UIN Sultan Syarif Kasim, 2021.
Ulia, Fadhilatul. “Hukum Melaksanakan Shalat dalam Kondisi Tidak Mampu Berwudhu dan Bertayamum (Studi Komparatif Mazhab Hanafi dan Mazhab Hambali)”, Skripsi. Banda Aceh: Fak. Syariah dan Hukum, UIN Ar-Raniry, 2022.
Zakaria, Mohamad Amzarul Nidzar bin. “Shalat Bagi Petugas Medis Yang Berpakaian Personal Proctetive Equipment (PPE) Semasa Pandemi Covid-19 (Studi Perbandingan Empat Mazhab)”, Skripsi. Darussalam Banda Aceh: Fak. Syariah dan Hukum, UIN ar-Raniry, 2022.
Situs dan Sumber Online
Wuragil, Zacharis. “Bagaimana Cara Astronaut Wudhu dan Salat di Luar Angkasa?”, Tempo (https://www.tempo.co/sains/bagaimana-cara-astronaut-wudhu-dan-salat-di-luar-angkasa-198212, 13 April 2023). (17 Oktober 2024).
Downloads
Published
Issue
Section
License
Copyright (c) 2025 Nursakia, Sartini Lambajo, Sri Ujiana Putri

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.