Kebiasaan Muṣāfaḥah setelah Salat dalam Tinjauan Kaidah Innamā Tu’tabar al-‘Ādah Iżā Iḍṭaradat aw Galabat
The Practice of Muṣāfaḥah After Prayer in Light of The Legal Maxim Innamā Tu’tabar al-‘Ādah Iżā Iḍṭaradat aw Galabat
DOI:
https://doi.org/10.36701/mabsuth.v1i1.2368Keywords:
‘urf, muṣāfaḥah, salat, kaidahAbstract
Praktik muṣāfaḥah (bersalaman) usai pelaksanaan salat merupakan fenomena sosial keagamaan yang tumbuh dan mengakar kuat di kalangan masyarakat muslim, khususnya di Indonesia. Meskipun tidak terdapat dalil spesifik yang menunjukkan bahwa Nabi Muhammad saw. mencontohkan tindakan ini dalam konteks pasca salat, muṣāfaḥah telah menjadi ekspresi nilai persaudaraan dalam interaksi sosial. Penelitian ini bertujuan untuk mendeskripsikan praktik dan persepsi masyarakat terhadap muṣāfaḥah setelah salat, menganalisis hukum muṣāfaḥah setelah salat dalam pandangan fikih, dan menilai muṣāfaḥah setelah salat berdasarkan kaidah ‘urf yang diakui dalam Islam. Jenis penelitian yang digunakan adalah penelitian deskriptif kualitatif dengan menggunakan metode library research (kajian pustaka) dengan mengkaji norma-norma yang terkandung dalam hukum Islam yang berlandaskan dari Al-Qur’an, hadis dan pendapat ulama. Hasil penelitian menunjukkan bahwa kebiasaan muṣāfaḥah setelah salat adalah boleh menurut pendapat sebagian ulama selama tidak diyakini sebagai rangkaian ibadah, sementara ada yang melarangnya atau menolaknya apabila diyakini bentuk ibadah yang tidak ada dalil yang jelas. Namun, apabila dipahami sebagai etika sosial yang memperkuat persaudaraan dan kasih sayang, maka muṣāfaḥah ini termasuk perbuatan yang mubah, dan tidak termasuk bid’ah. Oleh karena itu, muṣāfaḥah setelah salat dapat diterima dalam hukum Islam selama dipahami sebagai bagian dari interaksi sosial, bukan ibadah maḥḍah. Implikasi dari penelitian ini agar masyarakat diberikan pemahaman bahwa muṣāfaḥah setelah salat hanyalah kebiasaan, bukan bagian dari ibadah yang wajib, supaya tidak terjadi salah pengertian dalam menjalankannya. Penelitian ini berkontribusi terhadap pengembangan disiplin ilmu fikih dan usul fikih dengan memberikan pembuktian secara kontekstual bahwa suatu praktik kebiasaan lokal, seperti muṣāfaḥah setelah salat, dapat dianalisis dan ditetapkan hukumnya melalui pendekatan kaidah fikih dan konsep ‘urf. Kajian ini turut memperkuat pandangan bahwa hukum Islam bersifat elastis dan mampu beradaptasi dengan perkembangan sosial masyarakat.
Downloads
References
Buku
Ainullah, Indi. Ensiklopedi Fikih untuk Remaja, Jilid 1. Yogyakarta: Insan Madani, 2008 M.
Al-Albānī, Muḥammad Nāṣiruddīn ibn al-Ḥājj Nūḥ, Silsilah al-Aḥādīṡ al-Ḍaʿīfah wa al-Mawḍūʿah wa Aṡaruhā al-Sayyīʾ fī al-Ummah, Juz 226. Cet. I; Riyāḍ: Maktabah al-Maʿārif, 1412–1425 H/1992–2004 M
Al-Albānī, Muḥammad Nāṣir al-Dīn ibn al-Ḥājj Nūḥ ibn Najātī ibn Ādam al-Asyqudrī , Ṣaḥīḥ al-Jāmiʿ al-Ṣagīr wa Ziyādatuh, Juz 2. t.t.p.: al-Maktab al-Islāmī, t.th
Al-Āmidī, Saif al-Dīn Abū al-Ḥasan ʿAlī ibn Abī ʿAlī ibn Muḥammad ibn Sālim, Al-Iḥkām fī Uṣūl al-Aḥkām, ed. ʻAbd al-Razzāq ʻAfīfī, Juz 2. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmiyyah, 2003 M.
Aripudin, Acep, Dakwah Antarbudaya. Bangdung: Remaja Rosdakarya, 2012 M.
Al-‘Asqalānī, Aḥmad ibn ‘Alī ibn Muḥammad ibn ʿAlī ibn Maḥmūd ibn Aḥmad ibn Ḥajar al-Kinānī, Fatḥ al-Bārī bi-Syarḥ Ṣaḥīḥ al-Bukhārī, Juz 11. Cet. I; al-Qāhirah: al-Maktabah al-Salafiyyah, 1380–1390 H/1960–1970 M.
Al-Bagdādī, Abd al-Karīm ibn Bahīj al-Kaḥlī al-ʿĀnī, Al-Wajīz fī Uṣūl al-Fiqh. Kairo: Muassasah al-Risālah,1421 H/2001 M.
Al-Bāḥusain, Yaʿqūb ibn ʿAbd al-Wahhāb ibn Yūsuf, al-Furūq al-Fiqhiyyah wa al-Uṣūliyyah: Muqawwimātuhā Syurūṭuhā Nasy’atuhā Taṭawwuruhā (Dirāsah Naẓariyyah Waṣfiyyah Tārīkhiyyah), Juz 1. Cet. I; al-Riyāḍ: Maktabah al-Rusyd, 1419 H/1998 M.
Al-Dimasyqī, Muḥammad ibn Abī Bakr ibn Ayyūb ibn Saʿd al-Zuraʿī, Iʻlām al-Muwaqqiʻīn ʻan Rabb al-ʻĀlamīn, ed. Ṭāhā ʻAbd al-Raʼūf Saʻd, Juz 2. Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmiyyah, 1991 M.
Al-Fauzān, Ṣāliḥ bin Fauzān bin ʿAbdullāh, al-Mulakhas al-Fiqh, Cet. 1; Riyadh: Dār al-‘Āṣimah, 1423 H/2002 M.
Al-Jauziyyah, Muḥammad ibn Abī Bakr ibn Ayyūb ibn Saʿd Ibn Qayyim, I‘lam al-Muwaqqi‘in, Juz 2. Kairo: Maktabah Dar al-Turaṡ, 1973.
Ibn Bāz, Abd al-‘Azīz ibn ‘Abdullāh ibn ‘Abd al-Raḥmān ibn Muḥammad ibn ‘Abdullāh, Majmūʿ Fatāwā wa Maqālāt Mutanawwiʿah, Juz 29. Cet. I; al-Riyāḍ: Ri’āsah Idārah al-Buḥūṡ al-ʿIlmiyyah wa al-Iftāʾ, t.t.
Al-Ifrīqī, Muḥammad ibn Mukarram ibn ʿAlī, Abū al-Faḍl, Jamāl al-Dīn Ibn Manẓūr al-Anṣārī al-Ruwaifiʿī, Lisān al-ʿArab, Juz 3. Cet. III; Bairūt: Dār Ṣādir, 1414 H.
Ibn Taimiyyah, Taqiyyuddīn Abū al-‘Abbās Aḥmad ibn ‘Abd al-Ḥalīm ibn ‘Abd al-Salām, Majmūʿ al-Fatāwā, Juz 23. Cet. I; al-Madīnah al-Munawwarah: Majmaʿ al-Malik Fahd li-Ṭibāʿat al-Muṣḥaf al-Sharīf, 1425 H/2004 M
al-Juʿfī, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad bin Ismāʿīl bin Ibrāhīm bin al-Mughīrah bin Bardizbah al-Bukhārī, Ṣaḥīḥ al-Bukhārī, Juz 8. Cet. I; Beirūt: Dār Ṭawq al-Najāh, 1422 H/2001 M.
Khallāf, Abd al-Wahhāb ibn Muṣṭafā, Maṣādir al-Tashrī‘ al-Islāmī fīmā lā naṣṣa fīhi, Cet.VI; Kuwait: Dār al-Qalam li al-Nasyr wa al-Tauzī’,1413 H/1993 M.
Ibn Muḥammad, Zayn al-Dīn ibn Ibrāhīm, al-Ashbāh wa-al-Naẓāʾir ʿalā Madhhab Abī Ḥanīfah al-Nuʿmān, Cet. I; Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah, 1419 H/1999 M.
Al-Mālikī, Abū Isḥāq Ibrāhīm ibn Mūsā ibn Muḥammad al-Lakhmī al-Gharnāṭī al-Syāṭibī, al-Muwāfaqāt, Juz 2, kairo: al-Maktabah al-Taufîqiyyah, T.Th.
Al-Mālikī, Abū Isḥāq Ibrāhīm ibn Mūsā ibn Muḥammad al-Lakhmī al-Gharnāṭī al-Shāṭibī, Al-Muwāfaqāt fī Uṣūl al-Syarīʻah, ed. ʻAbdullāh Darrāz, Juz 2. Beirut: Dār al-Maʻrifah, 1997 M.
Al-Mālikī, Syihāb al-Dīn Abū al-‘Abbās Aḥmad ibn Idrīs ibn ‘Abd al-Raḥmān ibn Yūsuf al-Qarāfī al-Ṣanḥājī, Al-Furūq, Juz 1. t.t.; Beirut: ʿĀlam al-Kutub.
Al-Māwardī, Abū al-Ḥasan ʿAlī ibn Muḥammad ibn Muḥammad ibn Ḥabīb al-Baṣrī al-Bagdādī, Al-Ḥāwī al-Kabīr fī Fiqh Mażhab al-Imām al-Syāfiʿī wa Huwa Syarḥ Mukhtaṣar al-Muzanī, Juz 2. Cet. I; Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmiyyah, 1419 H/1999 M.
Al-Nawawī, Abū Zakariyyā Yaḥyā bin Syaraf, Al-Ażkār, Beirut: Dār al-Fikr li al-Ṭibā‘ah wa al-Nasyr wa al-Tauzī‘, 1414 H/1994 M.
Noor, Juliansyah. Metodologi Penelitian. Jakarta; Kencana prenada Media Grup, 2011 M.
Al-Qārī, ʿAlī ibn Sulṭān Muḥammad, Mirqah al-Mafātīḥ, Beirut: Dar al-Fikr, 1424 H/2003 M.
Al-Qarāfī, Aḥmad ibn Idrīs ibn ʿAbd al-Raḥmān al-Ṣanhājī, Al-Furuq, juz 1, Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah,1419 H/ 1998 M.
Al-Qazwīnī, Ibn Mājah Abū ʿAbdillāh Muḥammad ibn Yazīd, Sunan Ibnu Mājah, Juz 2. Qahirah: Dār Ihyā` al-Kutub al-‘Arabiyyah, 1313 H / 1895 M.
Rifa’i, Ahmad. Akhlak Islam, Jakarta: Pustaka Al-Hikmah, 2010 M.
Safar, Ḥasan bin Muḥammad, Nażarāt Istisrāfiyah Fi Fiqhi al-‘Alaqāt al-Insāniyah baina Muslimin wa Gairi al-Muslimin, t.Cet. al-Su’ūdiyah: al-Kitāb Mansyūrah ‘Alā Mawāqi’ Wizārah al-Auqāf al-Su’ūdiyah, t.th.
Al-Sa‘dī, Aḥmad ibn Muḥammad ibn ‘Alī ibn Ḥajar al-Haytamī, Al-Fatāwā al-Kubrā al-Fiqhiyyah, Juz 4. Cet. I; al-Qāhirah: al-Maktabah al-Islāmiyyah, t.t.
Al-Sa’di, ‘Abd al-Raḥmān bin Nasyīr. Taisīr al-Karīm al-Rahman fī Tafsīr Kalām al-Mannaān. Cet. I; Riyadh: Mu’assasah al-Risālah,1423 H/ 2002 M.
Al-Syāṭibī, Abū Isḥāq Ibrāhīm ibn Mūsā ibn Muḥammad al-Lakhmī al-Garnāṭī, Al-I‘tiṣām, ed. M. Rasyīd Riḍā Beirut: Dār al-Ma‘rifah, t.t.
Al-Sijistānī, Abū Dāwūd Sulaimān ibn al-Asyʿaṡ ibn Isḥāq ibn Bisyr al-Azdī, Sunan Abī Dāwūd, juz 4. Bairūt: al-Maktabah al-‘Aṣriyyah, 1323 H / 1905 M
Sulaimān, Shaikhī Zādah, ʿAbd al-Raḥmān ibn Muḥammad ibn, Majma‘ al-Anhar fī Syarḥ Multaqā al-Abḥur, Juz 1. Turki: Dār al-Ṭibā‘ah al-‘Āmirah, 1328 H.
Al-Sulamī, Abū Muḥammad ‘Izz al-Dīn ‘Abd al-‘Azīz ibn ‘Abd al-Salām, Qawāʿid al-Aḥkām fī Maṣāliḥ al-Anām, Juz 2. Cet. Beirut; Kairo: Maktabah al-Kulliyyāt al-Azharīyyah, 1414 H/1991 M.
Sunnah, Ahmad Fahmi Abu, Al-‘urf wa al-‘Ādah fi Ra’yī al-Fuqahā`, Kairo: : Dār al-baṣā`ir,1424 H/2004 M.
Al-Suyūṭī, Jalāl al-Dīn ʿAbd al-Raḥmān, Al-Ashbāh wa-al-Naẓāʾir fī Qawāʿid wa-Furūʿ Fiqh al-Shāfiʿiyyah, Cet. I; Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah, 1403 H/1983 M.
Al-Suyūṭī, ʿAbd al-Raḥmān ibn Abī Bakr ibn Muḥammad ibn Sābiq al-Khuḍarī al-Suyūṭī, Al-Ashbah wa al-Nazha’ir, Kairo: Dār al-Turāth,1421 H/2001 M.
Syarifuddin, Amir, Garis-Garis Besar Fiqh Islam, Jakarta: Kencana, 2009 M.
Al-Syāṭibī, Abū Isḥāq Ibrāhīm ibn Mūsā ibn Muḥammad al-Lakhmī al-Gharnāṭī al-Syāṭibī, Al-Muwāfaqāt fī Uṣūl al-Sharīʻah, ed. ʻAbdullāh Darrāz, Juz 2. Beirut: Dār al-Maʻrifah, 1997 M.
Al-Ṭabīb Ahmad Ḥuṭaybah, Syarḥ Riyāḍ aṣ-Ṣāliḥīn, Juz 82. t.t.p.: t.p., t.th.
IbnTaimiyah, Taqī al-Dīn Aḥmad ibn ‘Abd al-Ḥalīm, Majmūʿ al-Fatāwā, Juz 25. Cet. I; al-Madīnah al-Munawwarah: Majmaʿ al-Malik Fahd li-Ṭibāʿat al-Muṣḥaf al-Sharīf, 1425 H/2004 M.
Al-Ṭarīqī, Abdullāh bin Ibrahīm, al-Ta’āmilu Ma’a Gairi al-Muslimīn, Juz 1. Cet. I; Riyāḍ: Dār al-Faḍīlah, 1428 H/2007 M.
Al-‘Utsaimīn, Muḥammad bin Ṣāliḥ, Majmūʿ Fatāwā wa Rasāʾil Faḍīlat al-Shaykh Muḥammad ibn Ṣāliḥ al-ʿUthaymīn, Juz 13. Cet. I; Riyāḍ: Dār al-Waṭan – Dār al-Thurayyā, 1407–1438 H.
Wiratna sujarweni. Metodologi Penelitian. Yogyakarta; Pustaka Baru Press, 2019 M.
Zahrah, Muḥammad ibn Aḥmad ibn Muḥammad Abū, Usul al-Fiqh al-Islami, Kairo: Dar al-Fikr al-Arabi, 1412 H/1992 M
Zahrah, Muḥammad ibn Aḥmad ibn Muḥammad Abū, Usul al-Fiqh al-Islami, Kairo: Dar al-Fikr al-Arabi, 1997 M.
al-Zarkashī, Muḥammad ibn ʿAbdullāh ibn Bahādur al-Zarkashī, al-Manthūr fī al-Qawāʿid al-Fiqhiyyah, Tahkik: Taisīr Fāʾiq Aḥmad Maḥmūd, Murājaʿah: ʿAbd al-Sattār Abū Guddah, Juz 2. Cet. II; Kuwait: Wizārat al-Awqāf, 1405 H/1985 M.
al-Zarqā, Aḥmad ibn al-Shaykh Muḥammad, Syarḥ al-Qawāʿid al-Fiqhiyyah, Cet. II; Damaskus: Dār al-Qalam, 1409 H/1989 M.
al-Zuḥailī, Wahbah ibn Muṣṭafā ibn Muḥammad, Al-Qawāʿid al-Fiqhiyyah, Cet.I; Damaskus: Dār al-Fikr, 1409 H/1989 M
al-Zuḥailī, Wahbah ibn Muṣṭafā ibn Muḥammad , Al-Fiqh al-Islāmī wa Adillatuhū: al-Syāmil li al-Adillah al-Syarʿiyyah wa al-Ārāʾ al-Mażhabiyyah wa Ahamm al-Naẓariyyāt al-Fiqhiyyah wa Taḥqīq al-Aḥādīṡ al-Nabawiyyah wa Takhrījuhā, Juz 1. Cet. IV; Dimasyq: Dār al-Fikr, 1424 H/2003 M.
al-Zuḥailī, Wahbah ibn Muṣṭafā ibn Muḥammad, Uṣūl al-Fiqh al-Islāmī, Juz 2. Cet. XVI; Damaskus: Dār al-Fikr, 2008 M.
al-Zuḥailī, Wahbah ibn Muṣṭafā ibn Muḥammad ibn ‘Abdallāh al-Zuḥailī, al-Fiqh al-Islāmī wa-Adillatuhu, Juz 2. Cet. IV; Damaskus: Dār al-Fikr, t.t.
Jurnal Ilmiah
Irfan, Marjuki Ahmad, “Nilai Akhlak dalam Tradisi Muṣāfahah di Musala Ahlul Kisā, Dar Tarim, Yaman, Jurnal 6, No. 1 (2024)
Munadi, Radhie “Berjabat Tangan dalam Perspektif Hadis Nabi suatu Kajian, Ma‘ānī al-ḥadīṡ. Jurnal Ushuluddin 23, No. 1 (2021)
Ramdani, A.D dkk. “Signifikansi Jabat Tangan Perspektif Agama dan Sosial (Studi Analisis Perspektif Teori Yūsūf Al-Qarḍawī dan Perspektif Sosial Teori Peter L.Beger)”, Jurnal Ilmu usluhuddin 10, No. 1, Agustus (2022).
Disertasi, Tesis, dan Skripsi
Heryanto, Heris. “Hukum Jabat Tangan setelah Salat menurut Majelis Tarjih dan Tajdid Muhammadiyah dan Lembaga Bahtsul Masail Nahdatul Ulama”, Skripsi: Yogyakarta, Fak. Syari’ah dan Hukum Universitas Islam Negeri Sunan Kalijaga Yogyakarta, 2020 M.
Maqam, Shohibul. “Bersalaman Setelah Salat di Masjid Jami’ Pondok Pesantren Mahasiswa Al-Muhsin Krapyak Yogyakarta”, Skripsi. Yogyakarta: Fak. Ushuluddin dan Pemikiran Islam Universitas Islam Negeri Sunan Kalijaga Yogyakarta, 2018 M.
Downloads
Published
Issue
Section
License
Copyright (c) 2025 Muh. Isran, Ahmad Syaripudin, Abdil Munzir

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.